ترجمه و تالیف: دکتر محمود گلزاری

در مورد اثر کتاب در کاهش ناراحتی های هیجانی و عاطفی، باید گفت از آن زمان که کتاب وجود داشته، به عنوان یکی از موثرترین ابزار پیشگیری ناراحتی های روانی، شناخته شده است. میگویند در یونان قدیم، بر سر در کتابخانه ی تبس نوشته شده بوده است درمانگاه روح.

از منتسکیو، دانشمند ونویسنده ی معروف فرانسوی نقل شده است: "من هرگز غمی نداشته ام مگر آنکه یک ساعت مطالعه ی کتاب، آنرا از بین برده است".

در آثار اسلامی و ادبیات فارسی، علاوه بر مطرح شدن جایگاه ارجمند کتاب در جنبه های گوناگون دانش افزایی، راز داری، لذت آفرینی، سوال انگیزی و... به جنبه ی مهم تسلی بخشی و آرامش زایی آن نیز اشارات مکرر شده است. حافظ، "فراغتی و کتابی و گوشه ی چمنی" را آرزو می کند و این مقام را – حتی اگر هر دم گروه و انجمنی در پی او افتند – به دنیا و آخرت نمی فروشد؛ زیرا به یقین رسیده است که خلوت با کتاب، او را از شر " حریفان دغا" می رهاند و آسوده خاطر می کند.

جامی می سراید:

بکن زیر کارخانه در کتب روی

خیال خوش را ده با کتب خوی

ز دانایان بود این نکته مشهود

که دانش در کتب، داناست در گور

انیس کنج تنهایی کتاب است

فروغ صبح دانایی کتاب است

ندیمی، مغز داری، پوست پوشی

به سر کار، گویای خموشی

با آنکه این جنبه ی اثر بخشی کتاب، در طول تاریخ مورد توجه آگاهان و مربیان بوده است، اما عمر استفاده ی رسمی از کتاب برای تسکین آلام روحی، به بیش از پنجاه سال نمی رسد. به خصوص از سال 1980 به بعد، متخصصان روانشناسی، روانپزشکی و کتاب داری، کتب و مقالات زیادی در باره ی کتاب درمانی و کاربردهای آن به رشته ی تحریر در آورده، سازمانهای مستقلی برای این کار تاسیس کرده، وبیمارستانها و حتی دانشگاههای معتبر، دوره ها و رشته های "کتاب درمانی" را برگزار و ایجاد کرده اند.

تعریف

واژه ی "Biblio Therapy" از دو ریشه ی یونانی biblionبه معنای "کتاب" و thrapeiaبه معنای "درمان گرفته شده" است و اگرچه می توان" کتاب برای آن، معادل " کتاب درمانی" را قرار داد، اما مراد از این اصطلاح، بیشتر "یاری رساند به وسیله ی کتاب" است. بیشتر درمانگران از پیوندی که بین خواننده و موضوع مورد مطالعه بر قرار می شود یاد کرده اند.

کارولین شرودز، یکی از پیشگامان در این حوزه ی درمانی، از تعاملی که میان شخصیت خواننده و ادبیات تخیلی پیش می آید و منجر به بروز هیجانات و رها شدن آنها در مسیری آگاهانه و سازنده می شود، صحبت می کند. کارل منینگر تعریف خود را از کتاب درمانی محدود به آثار خاصی نمیکند بلکه مشخص کردن دقیق مطلب برگزیده برای مقاصد درمانی در امر بهداشت درمانی را مد نظر قرار می دهد. روبین مولف دو اثر ارزنده ی "منبع کتاب درمانی" و "استفاده از کتاب درمانی:راهنمایی برای تئوری و عمل" کتاب درمانی را چنین تعریف می کند:

"برنامه ای از فعالیتها که بر مبنای فرآیند تعاملی که بین موضوع و افرادی که آنرا تجربه می کنند پی ریزی شده است. در این برنامه آثار منتشر شده یا نشده چه آنها که تخیل را بر می انگیزند و چه آنها که وظیفه ی اطلاع رسانی دارند به عنوان تسهیل کنندگان درمانی تجربه و به کار گرفته می شوند. هدف اساسی هم دادن بینش به فرد به هنجار است و هم تغییر رفتار شخص نا به هنجار. درمانجویان می توانند به سه گروه طبقه بندی شوند:

بیماران جسمی و زندانیان

کسانی که مشکلات عاطفی و رفتاری دارند

افراد به هنجار آنگاه که وارد بحران های زندگی می شوند

تاریخچه

یکی از اولین کسانی که در غرب برای کمک به درمان بیماران روانی از کتاب درمانی استفاده کرد، بنجامین راش بود.او در سال 1812 به بیماران خود کتابها ی داستانی خاصی را می داد و مطالعه ی آنها را توصیه می کرد. به نظر می رسد جان مینون گالت دوم، اولین آمریکایی است که در باره ی فواید کتاب در درمان بیماران روانی مطالبی نوشته است. او که کار خودرا در اوایل قرن نوزدهم آغاز کرده بود در سال 1853 مقاله ی معروف خود را با عنوان "درباره ی خواندن، باز آفرینی و سرگرمیهایی برای دیوانگان" منتشر ساخت. گالت معتقد بود کتابخانه محلی است برای درمان مشکلات عاطفی خوانندگان که باید جنبه ی راهنمایی آن مورد تاکید قرار بگیرد. ساموئل مک کورو کروترز، اولین کسی بود که واژه ی کتاب درمانی را در مقاله ای که در سال 1916 در ماهنامه ی آتلانتیک منتشر شد، بکار برد. در سال 1930 توجه و علاقه به این رشته افزایش یافت و باعث شد در بیمارستانهای روانی و مراکز طبی کتاب همچون دارو مورد استفاده قرار بگیرد. یکی از پژوهشهای ارزشمند در این دوره مطالعه ای بود که بوسیله ی الیزلبت پومروی، با مبنای تجربی صورت گرفت؛ عنوان آن "کتاب درمانی: مطالعه ای در نتایج خدمات کتاب درمانی بیمارستان" بود که نمونه ای 1538 نفری را مورد بررسی قرار داده بود؛ نمونه ای که امروزه به سختی به دست می آید. یکی از سر شناس ترین چهره های آن زمان، ویلیلام منینگر که در سال 1937 مقاله ی خود را در مورد کتاب درمانی در انجمن روانپزشکی آمریکا قرائت کرد. او با مسائده ی برادرش کارل منینگر، ایده های خود را در کلینیک منینگر به کار بست. دهه ی 1940 شاهد مقالات و پژوهشهای جدیدی بود که در سنجش اعتبار روانشناختی این رشته انتشار یافت. در یکی از آنها روانپزشکی به نام، سالمون گاگتون این مطلب را به عنوان یک اصل عنوان کرد که از بین تمام روشهای درمانی مطالعه ی کتاب تنها چیزی است که بیمار به طور طبیعی آنرا می پذیرد. درهمین سال مجله ی Library Trendیک شماره ی کامل را به کتاب درمانی اختصاص داد. این ویژه نامه که بوسیله ی ،روث تیوز ویراستاری شده بود باعث جلب توجه اندیشمندان و پژوهشگران علوم انسانی شد.

در دهه ی 1960 تحقیقات بیشتری ارائه شد. در سال 1963 به راهنمایی، مارگارت هنینکان و ویلیام هندرسن در نیویورک یک پژوهش مقدماتی پیرامون تاثیر کتاب در فرآیند باز پروری معتادان جوان انجام گرفت. مطالعات موردی نشانگر موفقیت کتاب درمانی بود. در حالیکه مردم زیادی درباره ی تعریف کتاب درمانی به بحث و جدل می پرداختند. چند موسسه به طور رسمی ارائه ی خدمات کتاب درمانی را سازمان دادند. چند بیمارستان روانی در فنلاند نیز به فعالیتهای مشابه پرداختند. هم اکنون در بیمارستان الیزابت واشنگتن و کتابخانه ی سانتا کلارا در کالیفرنیا برنامه های دراز مدت و منظمی در این زمینه اجرا می شود. در بیمارستانها، کتابخانه ها و موسسات دیگر، کتاب درمانی به عنوان یک تجربه ی کوتاه مدت مورد استفاده قرار می گیرد. اولین بار در سال 1980 دانشگاه ویلانو، کتاب درمانی را پس از بررسیهای رشته ی کتاب درمانی در برنامه ی خود گنجاند. در همین سال دانشکده ی تحقیقات اجتماعی "شعر درمانی" را به عنوان یک رشته ی تحصیلی اعلام کرد. البته قبل از اینها بیمارستان الیزابت دوره ی کار آموزی شعر درمانی را در سال 1973 آغاز کرده بود. این دوره دو ساله بوده و دست کم 448 ساعت آموزش و کارورزی دارد و در پایان گواهینامه ی فارغ التحصیلی از طرف انجمن شعر درمانی به افراد داده می شود.

کاربرد

کتاب درمانی یکی از فنونی است که در روان درمانی بویژه رواندرمانی از نوع حمایتی به کار می رود. لازم به ذکر است که برای درمان کسانی که دچار ناراحتیهای روانی و عاطفی هستند سه روش عمده وجود دارد:

روان درمانی

دارو درمانی

استفاده از درمانهای فیزیکی (شوک الکتریکی و جراحی روانی)

در تعریف روان درمانی می توان گفت: روان درمانی کاربرد اصول روانشناسی است در درمان بیماران روانی که از طریق آن نگرشها (Attitudes) و رفتار فرد ناسازگار تغییر می یابد و او یاد میگیرد که شیوه های بهتر و قاطع تری را برای رویارویی و برخورد با مشکلات زندگی برگزیند. بعضی از صاحب نظران همه ی روشهای رواندرمانی را به اعتبار اهدافشان به سه نوع عمده تقسیم کرده اند:

حمایتی

باز آموزی

باز پروری

در جریان روان درمانی اثر بخشی کتاب در موارد زیر بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته است:

کاهش یا رفع ناراحتیهای رفتاری

اصلاح رفتارهای نا مطلوب

تغییر نگرشها

کاهش یا رفع ناراحتیهای رفتاری

کودکان و نوجوانان به دلایل گوناگون دچار مشکلات عاطفی دچار ترسهای مرضی (فوبیا)، افسردگی، اضطراب و.... می باشند. مطالعات و تحقیقات متعدد، سودمندی کتاب را در تقلیل این گونه ناراحتی ها نشان داده اند.

ج.وبستر، برای رفع مشکل یک گروه چهار نفری از دانش آموزان کلاس اول ابتدایی که 35 نفر آنها از تاریکی و 5 نفر از سگ می ترسیدند از کتاب استفاده کرد. او داستانهایی را برای کودکان خواند که جنبه های مثبت پدیده ی مورد ترس این گروه در آنها بیان شده بود. وبستر پس از خواندن داستانها با آنها به طور گروهی به بحث پرداخت. سه ماه پس از برنامه ی کتاب خوانی و بحث در باره ی داستانها با کودکان مذکور مصاحبه شد. ترس 21 نفر از آنهایی که از تاریکی وحشت داشتند به طور محسوسی کاهش یافته بود. همه ی پنج نفری که از سگ می ترسیدند نیز ترسشان کم شده بود. آن مارلی، توانست از طریق کتاب اضطراب از مدرسه را در عده ای از دانش آموزان از بین ببرد.

برای کودکانی که پدر یا مادر خود را از دست داده اند کتاب می تواند بسیار مفید باشد و آنها را با موقعیت جدیدشان سازگار کند. ثابت شده است که کتاب می تواند از راههای زیر به کودکان داغ دیده یاری رساند:

پیش آوردن فرصت برای همانند سازی با دیگران

تفهیم این نکته که آنها در این مشکل تنها نیستند

گسترش دادن افق فکر

عملی ساختن برون ریزی عاطفی

بوجود آوردن بینش و بصیرت

تقلیل یا رفع مشکلات

اصلاح رفتارهای نا مطلوب

با آنکه احتمال تغییر رفتار از طریق مطالعه دست کم در کوتاه مدت بسیار کم است اما بعضی شواهد نشان می دهد که استفاده از کتاب در این زمینه نیز موفقیت آمیز بوده است. داوید جرالد جارمون، برای درمان کودکانی که از طریق اضطراب دچار اختلالات گویایی شده بودند از سه روش بهره جست:

درمان عقلایی- عاطفی

کتاب درمانی

روش دارو نما (placebo)

جارمون ثابت کرد که کتاب درمانی از دو روش دیگر کارآمد تر و موثرتر است.

تغییر نگرشها

اثر کتاب در عوض کردن نگرشها و طرز تلقی ها از دیر باز شناخته شده است. ای.پ.جاکسون و جان لیچر، توانستند با کتاب عقیده ی گروهی از دانش آموزان چهارده ساله را در جهت منفی نسبت به سیاه پوستان دگرگون سازند.

چه کسانی و در کجا از کتاب درمانی بیشتر استفاده می کنند؟

روبین، یکی از صاحب نظران معاصر در این رشته پس از بررسی مجموعه مقالاتی که در ده ساله ی اخیر در باره ی کتاب درمانی به چاپ رسیده است مینویسد: "35% مقالات در مجلات و کتب کتابداری منتشر شده است و 65% بقیه در مجلات روانشناسی، تعلیم و تربیت، پرستاری و راهنمای شغلی و حرفه ای."

او به طور کلی کاربرد کتاب درمانی را در سه قسمت می داند:

موسسسه ای

بالینی

رشدی (مربوspan stylequot;sans-serif=quot;,p class=ط به رشد)

منظور از کاربرد موسسه ای استفاده از کتاب در بیمارستانها و زندانها برای دادن اطلاعات و افزایش بصیرت است.

کتاب درمانی بالینی در مورد کسانی به کار برده می شود که دارای مشکلات عاطفی و رفتاری هستند. هدف می تواند تغییر رفتار و کاهش نگرانیها و دادن بینش و بصیرت باشد. این کار بوسیله ی پزشک معالج یا یک کتابدار انجام می گیرد که در بیشتر موارد وظایف یک مشاور را انجام می دهند.

منظور از کتاب درمانی رشدی یا کاربرد رشدی کتاب درمانی، استفاده از کتاب برای افراد عادی و بهنجار است که علاوه بر تامین بهداشت روانی آنها به خود شکوفایی شان نیز کمک می کند.

منبع : وب سايت انجمن پژوهشي آموزشي هنر درماني